nº 72 abril-maio 07

CARTA CIRCULAR DE PEDRO CASALDÁLIGA

En fraterna comuñón total con Jon Sobrino, teólogo do Deus dos pobres, compañeiro fiel de Xesús de Nazaret, testemuña dos nosos mártires.

¿Que é a verdade? ¿Quen ten a verdade? ¿Cal é a política verdadeira? ¿Cal é a verdadeira relixión? Esas preguntas, con diverso ton e ás veces provocando desconcerto e indignación, son preguntas universais e de cada día e non as podemos rehuir, nin na política, nin na relixión. A globalización, se por unha banda nos amarra ao lucro desalmado, doutra banda proporciónanos espazos novos de diálogo e de convivencia, na verdade compartida.

A nosa Axenda Latinoamericana Mundial, nestes anos de 2007 e 2008, pregunta pola verdadeira democracia e denuncia a falsa política. En 2007, “Esiximos e facemos outra democracia”; e en 2008, “A política morreu, viva a política”. Aquí, en América, no medio de ambigüedades, crispacións e desencantos, estase dando unha viraxe cara á esquerda. Pero, en congresos e en publicacións, fanse as preguntas inevitables: ¿que é a esquerda, que é a democracia, cal é a verdadeira política, cal é a verdadeira relixión, cal é a verdadeira igrexa? Non hai dúbida que camiñamos, malia as dramáticas estatísticas que o PNUD e outras institucións de opinión dannos. Son 834 millóns de persoas as que pasan fame no mundo e cada ano son 4 millóns máis. Un 40% da poboación mundial vive na pobreza extrema. En América Latina son uns 205 millóns de persoas na pobreza. En África Subsahariana son 47 millóns. O economista Luís de Sebastián recorda que “África é un pecado de Europa”, a maior débeda actual da Humanidade. O mundo emprega anualmente un billón de dólares en armas, cantidade 15 veces superior á cantidade destinada á axuda internacional. A desigualdade na nosa aldea global é unha verdadeira blasfemia contra a fraternidade universal. Un exemplo: a media da renda anual das persoas máis ricas de EE UU é de 118.000 dólares; e a media da renda anual das persoas máis pobres de Sierra Leona é de 28 dólares.

Camiña o diálogo ecuménico e interreligioso, aínda nas marxes, e minoritario aínda. O fenómeno grave e mundial da migración está esixindo respostas e decisións que afectan xa aos diferentes pobos e culturas e relixións. ¿De quen é a verdade?, ¿de quen non é? A Igrexa, a Igrexa católica, celebra, en Aparecida (Brasil), neste mes de maio, a V Conferencia do Episcopado Latinoamericano e Caribeño. E xa se levantaron voces, sinceras e dignas de toda participación, reclamando “o que non pode faltar en Aparecida”: a opción polo pobres, o ecumenismo e o macroecumenismo, a vinculación de fe e política, o coidado da natureza, a contestación profética ao capitalismo neoliberal, o dereito dos pobos indíxenas e afroamericanos, o protagonismo do laicado, o recoñecemento efectivo da participación da muller en todas as instancias eclesiais, a corresponsabilidade e a subsidiaridade de toda a Igrexa, o estímulo ás CEBs, a memoria comprometedora dos nosos mártires, a inculturación sincera do Evangexeo na teoloxía, na liturxia, na pastoral, no dereito canónico. En fin, a continuidade, actualizada, de nosa “irrenunciable tradición latinoamericana” que arrinca, sobre todo, de Medellín. O tema do V CELAM é: Discípulos e misioneiros de Xesucristo, para que nel os nosos pobos teñan vida. Eu son o camiño, a verdade e a vida”. (As discípulas e misioneiras, xa que non entran no enunciado, esperamos que entren nas decisións da Conferencia). O discipulado e a misión son a vivencia concreta e apaixonada do seguimento de Xesús, “á espreita do Reino” O teólogo A. Brighenti sinala que o déficit eclesiolóxico do Documento de Participación exprésase, sobre todo, no eclipse do Reino de Deus, citado só dúas veces en todo o documento. ¿Por que se lle ten tanto medo ao Reino de Deus, que foi a obsesión, a vida, a morte e a resurrección de Xesús? Non está todo tranquilo nesa Conferencia do CELAM. Con moi mala sombra, como dirían os castizos, agora, en vésperas da Conferencia, estalou o proceso do noso querido Jon Sobrino. Moi sintomático, porque un cardeal da Curia romana xa declarou que antes de Aparecida estará liquidada a Teoloxía da Liberación. Ese ilustre purpurado haberá de aceptar, supoño, que logo de Aparecida continuará vivo e activo o Deus dos pobres, e continuará subversivo o Evanxeo da liberación; e que desgraciadamente a fame, a guerra, a inxustiza, a marxinación, a corrupción, a codicia, continuarán esixindo da nosa Igrexa o compromiso real ao servizo dos pobres de Deus. Eu escribinlle a Jon Sobrino, recordándolle que somos millóns os que o acompañamos e é, sobre todo, Xesús de Nazaret quen o acompaña. Recordáballe a Jon aquela décima que escribín a raíz do martirio dos seus compañeiros da UCA: “Xa sodes a verdade en cruz / e a ciencia en profecía, / e é total a compaña, / compañeiros de Jesús”. Pola túa santa culpa, dicíalle a Jon, moitos estamos oíndo, traspasada de actualidade, a pregunta decisiva de Xesús: “E vós ¿quen dicides que son?” Porque é ao verdadeiro Xesús a quen queremos seguir. Despectivamente Pilato pregúntalle a Xesús que é a verdade e non se para a oír a resposta e ademais entrégao á morte e lávase as mans. Maxence van der Meersch respóndelle a Pilato e respóndenos a todos: “A verdade, Pilato, é estar ao lado dos pobres”. A relixión e a política han de acoller esa resposta ata as últimas consecuencias. Toda a vida de Xesús, ademais, é esa mesma resposta. A opción polos pobres define toda política e toda relixión. Antes era “fóra da Igrexa non hai salvación”; despois, “fóra do Mundo non hai salvación”. Jon Sobrino recórdanos, unha vez máis, que “fóra dos pobres non hai salvación”. Xoan XXIII abogaba por “unha Igrexa dos pobres, para que fose a Igrexa de todos”. O certo é que os pobres definen, coa súa vida prohibida e coa súa morte “antes de tempo”, a verdade ou a mentira dunha Sociedade, dunha Igrexa. Di o noso Jon Sobrino: “Quen non saiba explícitamente de Deus, atopouno se amou ao pobre”; e o Evanxeo deu repetidamente na palabra e na vida de Xesús, no seu pesebre e no seu calvario, nas benaventuranzas, nas parábolas, no xuízo final. “Irmáns, irmás, xente querida e tan próxima no mesmo desvelo e na mesma esperanza, sigamos. Intentando “facer a verdade no amor”, como di o Novo Testamento, en comuñón fraterna e na praxis liberadora. “Cos Pobres da Terra”. Sendo “vidas polo Reino da Vida”, como pregonábamos na Romería dos Mártires da Camiñada.

Sexa esta pequena circular un grande abrazo de compromiso, de gratitude, de esperanza invencible, Reino dentro.

Pedro Casaldáliga

Circular 2007

24 de marzo, Pascua de San Romero

ENTREVISTA A LEONARDO BOFF: VISITA DE BENEDICTO XVI A BRASIL

- ¿Que espera vostede da visita de Benedicto XVI a Brasil?

- Tanto o pobo, como a prensa e a conferencia episcopal son moi abertos e manteñen a esperanza de que o Papa apoie o rumbo actual da Igrexa latinoamericana, que sempre suscitou preguntas de corte social e que considera a marxinación de millóns de persoas unha inxustiza. O mesmo pobo brasileiro é relixioso, místico. Aínda que moitos pertenzan á Igrexa Evanxélica do Pentecostés ou a relixións afro-brasileiras, todos vemos ao Papa como un enviado de Deus, ao que temos que escoitar.

- ¿E que lle espera ao Papa en Brasil? ¿En que situación se atopa a Igrexa no “país católico máis grande do mundo”?

- A Igrexa en Brasil enfróntase a grandes retos. En primeiro lugar o desafío social: aínda hai máis de 40 millóns de persoas que pasan fame, que viven á marxe da sociedade. Ademais estalou a alarma ecolóxica. Os negocios agrarios, as enormes plantacións de soja, as granxas de gando bovino. Todo iso está destruíndo a selva. Tanto o pobo como a Igrexa foron concienciándose paulatinamente de que iso non pode continuar así. O problema mundial do calentamento da Terra carrexa consecuencias nocivas para nós. As colleitas redúcense, as temperaturas aumentan, no noroeste reina a seca, no sur as inundacións. De todo isto pódese deducir que algo non marcha ben no planeta. E que nós somos responsables diso. Esperamos que o Papa aborde este tema e anime á Igrexa a tratalo na Pastoral.

- O próximo día 13, o Papa inaugurará o V Consello Episcopal Latinoamericano (CELAM) en Aparecida, Sao Paulo, onde ao redor de 500 bispos e representantes eclesiásticos discutirán sobre os desafíos sociais e relixiosos de América Latina. ¿Que mensaxe espérase que expanda?

- Como o apóstolo Pablo proclamou, a Igrexa está construída sobre os fundamentos dos profetas e dos apóstolos. Apóiase sobre as cartas de San Pedro e de San Pablo. Pedro significa tradición, continuidade. Pablo, a cesura, a novidade. Espero que o Papa atope o equilibrio entre ambos, pero facendo máis fincapé na dirección profética, a través da que poderiamos entender mellor os problemas actuais e, entón, proclamar unha mensaxe que nos motivase a loitar contra a pobreza, a favor dos pobres e da liberdade total. Así se podería reforzar e continuar con esta liña de actuación, que a Igrexa latinoamericana tomou fai 40 anos.

- Tralas conferencias de Medellín en 1968, acerca da liberación, e a de Poboa de 1979, sobre as expectativas para os pobres, poida que en Aparecida a ecoloxía convértase no leitmotiv do compromiso da Igrexa latinoamericana.

- Agora o tema ecolóxico está de actualidade. Nós interpretámolo do seguinte xeito: a esencia da Teoloxía da Liberación son a opcións que teñen os pobres para loitar contra a pobreza. Pero agora somos conscientes de que non son só os pobres, as mulleres ou as comunidades indíxenas os que piden socorro, senón tamén a Terra. Temos que incluíla dentro das expectativas para os pobres. Este tema é importante en todo o mundo. Desde un punto de vista ecolóxico, Brasil equilibra o clima global. O que ocorre aquí ten consecuencias a nivel mundial. Sería importante que a Igrexa concienciase ás masas da súa responsabilidade e que tratase este tema na Pastoral.

- Joseph Ratzinger visitou Brasil por primeira vez en 1985, pouco despois de que fixese calar ao país como prefecto da Congregación para a Doutrina da Fe. Esta vez, a Teoloxía da Liberación non aparece na orde do día. ¿Xa deixou de ser un tema de actualidade?

- A Teoloxía da Liberación é importante en tódalas Diócesis e Igrexas, nas que a cuestión da xustiza desempeñe un papel central. Alí é a Teoloxía da Liberación o punto de orientación. O primordial é que esta teoría segue estando presente e viva, aínda que non tan visible como antes, cando aínda era polémica. O Foro Social Mundial de Porto Alegre e o de Nairobi, celebrado este ano, versou sobre a Teoloxía da Liberación e acudiron máis de 300 representantes relixiosos de todo o mundo. Estes son mostra de que esta teoloxía segue estando viva e de actualidade.

- Antes da conferencia deste ano, o 14 de marzo, o Papa Benedicto XVI chamou a atención por primeira vez tralo seu nomeamento a un teólogo da liberación, o xesuita Jon Sobrino, do Salvador. ¿Cre que se tratou dunha pista enviada desde Roma, sobre que dirección debe tomar o CELAM?

- Non creo. Na miña opinión, o Papa non ten nada que ver con iso. Os tres cardeais latinoamericanos, que pertencen á curia romana e son moi conservadores, sobre todo o colombiano Alfonso López Trujillo, propuxéronse perseguir en serio a teólogos. De feito, Trujillo xa nomeou a Gustavo Gutiérrez, Jon Sobrino e a Leonardo Boff. O que estes cardeais buscan é despexar o camiño para o Papa. Pero esta censura non gusta a ninguén. Un dos mellores teólogos de toda América Latina é para estes cardeais e para a Igrexa romana un infame.

- ¿Ten o Papa unha mentalidad respecto da Teoloxía da Liberación máis aberta que o clero conservador latinoamericano?
- O Papa xa puxo punto final á Teoloxía en 1986 e non volveu tratar o tema. A Igrexa dixo o que quería dicir e estableceu unhas liñas de actuación. Pero se nota, e eu creo que Roma mesma é consciente diso, que a loita contra a Teoloxía da Liberación aínda non ten vencedor. Porque esta teoloxía está presente en todas partes e é a máis adecuada para responder a cuestións como a pobreza ou a sobreexplotación da Terra.
- Ratzinger rexeita no seu libro Xesús de Nazaret ao “Xesús político” e á “Igrexa politizada”.¿Cre que con iso tamén intenta disuadir aos católicos latinoamericanos activos políticamente?

- Queirámolo ou non, a vida de Xesús tivo dimensións políticas. Foi crucificado por mor das súas actividades, do seu posicionamiento fronte á pobreza e fronte ás correntes relixiosas do seu tempo. Por iso é polo que a súa vida tivo unha dimensión política irrebatible. Todo aquel que non queira aceptala non ve ao Xesús histórico e mitifica a figura de Xesucristo.

- O portavoz do CELAM, David Gutiérrez, dixo brevemente que, malia os gobernos de esquerdas, nos que tamén participan membros das comunidades de base, as desigualdades sociais creceron en moitos países latinoamericanos. ¿Sobre que debería falar o Papa durante a súa reunión con Lula, o presidente brasileiro?

- É importante mencionar que algúns ministros de Lula cren na Teoloxía da Liberación e admíteno publicamente. América Latina é o continente máis dispar do mundo; ata África, que é máis pobre, non é tan desigual. Por iso, se o Papa non trata esta cuestión, deixa algo moi importante de lado. Espero que preste un oído para escoitar a estes desdichados.

- Debería tratarse dunha viaxe tanto pastoral como político. Un dos maiores problemas da Igrexa latinoamericana, sobre todo en Brasil, é a perda de adeptos e o crecemento da Igrexa Evangélica do Pentecostés. ¿Como reacciona a Igrexa de Roma ante isto?

- Roma desatou a alarma, porque en Brasil un 1% dos católicos únense á Igrexa Evanxélica cada ano. Eu, personalmente, creo que a mesma Igrexa Católica é responsable, xa que a súa estrutura é demasiado xerárquica. A innovación litúrxica está prohibida. As estratexas novas para acceder á poboación están moi controladas. A doutrina está dogmatizada. Todo isto leva a moitos católicos a non sentirse a gusto e, polo tanto, a buscar unha expresión da fe máis accesible. Pero nós só contamos en Brasil con case 18.000 curas, e a maioría deles son estranxeiros. Desde un punto de vista institucional a Igrexa brasileira é unha catástrofe. O único xeito de manter aos nosos fieis é abríndonos ao pobo, ás comunidades de base, aos laicos, que tamén poderían adquirir responsabilidades.

- ¿Que opina vostede do reproche que se lle fai á Teoloxía da Liberación de ser en parte responsable do abandono da Igrexa Católica, por centrarse máis na política que nos problemas espirituais?

- Ese é o discurso dos inimigos da Teoloxía da Liberación. A maioría deles non leron nunca nin unha liña acerca desta. As estatísticas mostran que alí onde se aplica esta teoloxía os católicos permanecen fieis á Igrexa. Alí onde as comunidades de base están prohibidas, como en Río de Xaneiro, a Igrexa Evanxélica creceu notablemente. A Teoloxía da Liberación non fai só política. Os únicos teólogos que escriben sobre a espiritualidade, a oración, a contemplación… somos nós, os teólogos da liberación.

- Acaba de dicir que sería de gran axuda involucrar aos laicos. Pero o que si chama a atención é que na conferencia do CELAM, con máis de 266 invitados (observadores, expertos, etc.), só haxa 30 mulleres. ¿Que opina vostede respecto diso?

- Paréceme mal. E o peor de todo é que non se invitou a ningún membro das 80.000 comunidades de base, que son a parte máis activa da Igrexa. Tampouco foi invitado ningún representante da Teoloxía Pastoral, da pastoral dos indíxenas, dos negros, dos que non teñen terras. A case total ausencia de mulleres é practicamente unha tradición na Igrexa, porque a penas cóntase con elas na Igrexa oficial e xerárquica. Son importantes para traballar desde a base, pero á hora de tomar decisións, a Igrexa, institucional e xerárquica, non as considera competentes.

- A visita do Papa tamén ha de servir para reforzar o autoestima dos católicos, de modo que se radicalicen as posturas, por exemplo, contra a tendencia a legalizar o aborto. Cidade de México o legalizou o mes pasado, malia as protestas chegadas desde Roma. ¿Pode a Igrexa atrasar esta evolución?

- O tema do aborto está zanxado para a Igrexa a nivel mundial, xa que se posicionou en contra do aborto e a favor da vida dos bebés. Trátase dunha doutrina e decisión da Igrexa mundial, que cada bispo, teólogo e cura debe respectar. Na miña opinión, nunha sociedade democrática, a Igrexa ten dereito a expresar a súa opinión respecto diso e a loitar contra o aborto pero, ao mesmo tempo, tamén ten que respectar a posición contraria. E cando o aborto recibe o visto bo tanto do goberno como da sociedade, como ocorreu en Portugal recentemente, en España ou na tan católica Polonia, a Igrexa debe intentar deixar os prexuízos de lado e apoiar ás persoas que queren abortar, como se fai en Alemania, para que mediten máis profundamente e consideren a vida como o eixe principal para tomar unha decisión. Eu, como católico, como teólogo, estou en contra do aborto porque é un acto de violencia contra a vida. Cada ano morren en Brasil case un millón de mulleres debido a abortos mal practicados. O Estado debe responsabilizarse ante tal situación. A Igrexa, aínda que estea en contra desta práctica, debería ofrecer unha pastoral para estas mulleres. Pero este é un problema moi complicado e non quero penetrar máis nel.

- Pasemos a outro tema: O Papa Benedicto entabla o diálogo interrelixioso. ¿Que pode aprender de América Latina?

- Aquí desenvolvemos un ecumenismo de base, por chamalo dalgún xeito. Cando as diferentes Igrexas póñense de acordo sobre un tema, desde pobreza ata a problemática ecolóxica, pasando polas desigualdades sociais, entón traballamos nun gran equipo. As diferenzas teolóxicas, que desempeñan un papel tan importante en Europa, ante os nosos ollos non son relevantes. Nós traballamos man a man ao servizo do pobo, para mellorar as condicións sociais e para mellorar o mundo. Na miña opinión, esta é a principal tarefa pendente do Cristianismo: fomentar o traballo en equipo das diferentes Igrexas. O Cristianismo ha de ser bo para o home, ha de alimentar a esperanza, motivar o traballo en equipo e a conservación da creación.

- Un dos puntos máis importantes na axenda do Papa é a beatificación do pai franciscano Galvao. ¿Que opina vostede sobre a política do Vaticano a este respecto? ¿Que criterios teñen preferencia á hora de beatificar a alguén?

- Os criterios son moi flexibles. O Papa Juan Pablo II beatifiou a 5.000 persoas. Este cura franciscano é o primeiro beato en Brasil; dedicouse a loitar a favor dos escravos, defendeulles e sufriu por iso. Era unha persoa moi simple e próxima ao pobo. Non é tan coñecido, pero o feito de que a Igrexa beatifique a este franciscano, que era moi pobre, é un bo sinal a favor de que a Igrexa siga desenvolvendo esta liña de actuación. A cerimonia celebrarase o 13 de maio, día en que se aboliu a esclavitud en Brasil no ano 1888.
- ¿Poida que o primeiro santo brasileiro consiga gañar adeptos, como moitos bispos esperan que ocorra?

- Eu creo que se trata máis dun cristianismo de devoción, que se ve protexido a través do pai Galvao. Pero o que necesitamos é máis un cristianismo comprometido que aclare que, ademais das demandas relixiosas, a Igrexa tamén ten un cometido histórico, que a Igrexa ten unha misión que cumprir dentro da sociedade. Ha de axudar aos outros poderes a acabar coa pobreza, a facer que as desigualdades non sexan tan escandalosas. Desde este punto de vista, necesitamos outros personaxes que expandan mellor a mensaxe.

- O día 12, Benedicto XVI dará unha charla no centro de rehabilitación para drogodependentes en Sao Paulo. (O proxecto de axuda foi fundado polo pai franciscano Hans Stapel, alemán de 62 anos, quen, como cura en Brasil, tivo que enfrontarse en 1979 ao problema das drogas). ¿Que pode facer a Igrexa contra a drogodependencia?
- Alégrome de que o Papa visite a “Facenda” (bautizada como “Facenda da esperanza”). Hans Stapel foi alumno meu; tomou esta dimensión liberadora da pastoral e hoxe dedícase a axudar a drogadictos. Este constitúe un dos maiores problemas en Brasil, na favelas e as barriadas pobres. Nestes sitios goberna a mafia das drogas e é por iso que hai tanta violencia, como en Río ou en Sao Paulo. Converteuse case nunha guerra civil. Cada ano son asasinados máis homes en Río que en Irak. É un gran desafío para a Igrexa, pero aínda maior para o goberno. Unha soa xeración, é dicir, a xeración actual da Igrexa, bispos e goberno non vai ser suficiente para atopar unha solución ao conflito. Trátase dun desafío para unha sociedade nova e democrática, na que a Igrexa traballe directamente coa xente das favelas. Para chegar a iso hai que crear comunidades de base e grupos que lean a Biblia cos pobres (xa existen en Brasil 500.000 grupos deste tipo). Onde existen estes grupos apenas existe a drogodependencia.