O
mércores 24 de marzo cumpríronse 24 anos do asasinato
de Monseñor Óscar Romero en El Salvador. A súa
morte, coa que os poderes económicos e políticos
intentaron inutilmente acalar a súa voz de denuncia da
inxustiza, cobra un novo sentido neste tempo gris de dor e de loito.
Un día antes de ser asasinado Romero predicaba: “Ante
unha orde de matar que dea un home, debe prevalecer a lei de Deus que
di: non matar. Ningún soldado está obrigado a obedecer
unha orden contra a lei de Deus... En nome pois de Deus, e en nome
deste sufrido pobo e dos seus lamentos que suben ata o ceo cada día
máis tumultuosos, suplícolles, rógolles,
ordénolles en nome de Deus: ¡cese a represión!”.
Hai un ano, o 24 de marzo de 2003, nós recordabamos esas
palabras no contexto da guerra contra Iraq e das mobilizacións
multitudinarias contra o belicismo de Bush e os seus aliados. Hoxe,
coa mente e o corazón posto nas víctimas inocentes (as
do 11-M, por suposto, pero tamén as de Iraq, Afganistán,
África..., as víctimas anónimas e lonxanas que
día a día morren en tantos puntos do noso planeta a
causa da inxustiza), queremos recuperar o máis valioso legado
que Romero nos deixou: o seu testemuño vivo de opción
polos pobres, polas víctimas, e o seu exemplo de compromiso e
loita pola xustiza... Coma el, hoxe nós clamamos pola paz
dende a esperanza que sementan, incansables, as persoas que en
tódolos lugares do mundo seguen a loitar contra a morte, a
inxustiza e a dor dos seus irmáns e irmás, a dor
ferinte dunha humanidade que sofre. Coma
el, nós proclamamos hoxe a certeza de que o único
camiño para a paz é a xustiza. Non haberá paz
sen xustiza e non haberá xustiza sen mans que a constrúan.
Por iso, neste número vos achegamos a voz
profética de Jon Sobrino, teólogo da liberación
que leva máis de 40 anos en El Salvador denunciando a
opresión, pobreza e marxinación do pobo.
JON
SOBRINO: “CARTA A MONSEÑOR ROMERO
Querido
Monseñor: Vintecatro anos despois do teu martirio e doce
despois dos acordos de paz as cousas seguen mal, ás veces moi
mal. Moita xente está farta da inxustiza, a corrupción
e a mentira. No tempo de eleccións estamos fartos da
desvergoña. E os pobres están fartos da pobreza e de
ter que emigrar. ¿Non hai solución, Monseñor?
Quero falarte destas cousas coa esperanza de escoitar algunha palabra
túa que traia luz e ánimo para traballar.
Falan de Deus, e non lles
importa nada o que din del. Que pouco entenden o que dixeches un 9 de
setembro de 1979: “Se é verdadeira palabra de Deus, leva
algo explosivo e non moitos queren levala. Se fora dinamita morta, xa
ninguén tería medo”. Nin te escoitaron nin te
escoitan, e por iso falan de Deus mal e sen pudor. E oxalá
todos teñamos isto en conta: os sacerdotes nas nosas homilías,
os profesores de teoloxía nas nosas clases, e certamente os
candidatos en campaña. Non se pode manosear a Deus nin
quitarlle forza e vigor. Cando buscamos votos, deixemos a Deus en
paz, e se en serio queremos falar del, sobre todo os políticos,
anunciémolo como “un Deus dos pobres”.
A contrapartida é que
política é “servicio”, e no noso mundo ten
que ser “servicio ós pobres”. A dereita non sabe
nada diso, na esquerda pode haber algo máis, pero en todos é
difícil atopar unha vocación de servicio que supere o
egoísmo persoal e de partido.
É sabido que a palabra
“política”, pode ser usada no sentido aristotélico
de procurar o ben común na vida pública, e pode ser
usada no sentido pos-maquiavélico de pugnar polo poder do
Estado. En xeral, o segundo prima sobre o primeiro. Que extemporáneas
soan hoxe as palabras do papa Pío XI: “a política
é a forma máis elevada da caridade”. E que
chocantes son as palabras dos esexetas cando din que a religión
de Xesús estaba centrada no reino de Deus e pretendía
configurar a vida do pobo; por iso era unha relixión política.
Post-maquiavelicamente, enténdese. E, por certo, boa falta lle
fai tamén á Igrexa meterse en política neste
sentido.
“Se é cristián
non cambie por nada o proxecto do reino de Deus e trate de reflexalo
e ser sal da terra e luz do mundo... Nas diversas circunstancias
políticas o que interesa é o pobo pobre”.
O
IMPERIO. É o máis grave. A palabra parecía
morta, pero a realidade a resucitou. Hoxe non basta con falar de
opresión e de capitalismo. Hai que falar de imperialismo, e de
“imperialismo norteamericano”, que, con Bush, se fixo
inocultable: impoñer o seu poderío sobre todo o
planeta, a través de todo, comercio inxusto, información
mentirosa, guerra cruel e irrespeto impúdico dos dereitos
humanos. O imperialismo chéganos co servilismo político
dos gobernantes, pero no día a día penetra de xeito
máis profundo coa seducción e imposición da
“cultura norteamericana”: o individualismo, como forma
suprema de ser e o éxito como verificación última
do sentido da vida, como o mellor que produciu a historia. E á
inversa, comunidade, compaixón e servicio son productos
culturais secundarios. Insistir nisto non é “politicamente
correcto”. A igualdade da revolución francesa, e non
digamos a fraternidade do evanxeo, están obsoletos. De Iraq
non contan os iraquís, e de África non conta nada.
Este imperialismo é
antievanxélico, e por isto para o cristianismo a primera
exigencia é combatilo, proclamar -e vivir- a “cultura de
Xesús”. E como, ademáis, pretende que comamos,
bebamos, cantemos... como ocorre no imperio, hai que defender o
“nacionalismo” ben entendido: a defensa da bondade da
creación de Deus en diferentes pobos, tradicións,
culturas e relixións. O imperialismo, ademáis, nos
confronta con outro problema, que é de sempre, pero que hoxe
se acentuou. En Asia e África, “cristianismo” ten
sido sinónimo de “occidente”, con beneméritas
excepcións. Pois ben, no mundo actual, máis de mil
millóns de seres humanos, os pobos musulmáns, ven en
Bush, á vez, a expresión de occidente e a expresión
do cristianismo. Con isto, a misión, non como proselitismo,
senón como diálogo, é moi difícil. ¿Quen
lles convence de que non hai que identificar as dúas cousas,
se o imperio, Bush e o seu grupo, aparecen orando ó Deus de
Xesús e desoen ós cristiáns que se lles opoñen,
mesmo Xoan Pablo II?
Monseñor,
ti nos ensinaches a desenmascarar ós ídolos e lles
puxeches nome: a absolutización do capital, da doctrina da
seguridade nacional e tamén, aínda que en si foran
boas, das organizacións populares cando todo o subordinaban a
elas. A estes ídolos hai que engadir hoxe o do imperio, esa
forma de xerar víctimas, lenta ou violentamente, por
imposición irredenta.morreron na cruz como Xesús a mans
de exércitos e escuadróns da morte. Nada din de ti,
Monseñor. En público silénciante, e en privado
seguen a terte un medo patolóxico. A túa palabra segue
a sacudilos. Tamén os iluminaría, pero non se deixan
sacudir nin iluminar. Non lles queda outra solución que se
autoenganar e terxiversarte.
onclusión.
“Só Deus é Deus”, non o é nin o
césar nin o imperio, como Xesús veu a dicir a Pilatos.
Enganarse niso, en xeito crente ou secularizado, ten gravísimas
consecuencias, como o vemos a cotío no mundo. Ben o dixeches:
“Ningún home se coñece mentres non se teña
atopado con Deus”. Por iso temos tantos ególatras,
tantos orgullosos, tantos homes pagados de si mesmos, adoradores dos
falsos deuses. Non se atoparon co verdadeiro Deus e por iso non
atoparon a súa verdadeira grandeza.
A CAMPAÑA ELECTORAL. A campaña electoral
mostrou que a política está polo chan. Moitos gritos e
agresións ó adversario, ás veces ata físicos,
e poucos argumentos. Moitas promesas e poucos programas e medios de
levalos a cabo. Entón veñen á mente unhas
palabras túas: “Oíndo certos discursos destes
días de carácter político, eu non atopaba
ningunha idea constructiva... Ideas sereas para construir o ben do
país”. E nada digamos de pedir perdón polos erros
no pasado e de propósito de enmenda. Apelar á
austeridade, xenerosidade e ó sacrificio non se fai por non
perder votos, pero sen iso non hai solución.
Quizáis en moitas destas
cousas non haxa moitas diferencias entre os partidos, pero a dereita
fixo un alarde de desvergoña que pensabamos superada. Non
apela á esperanza -a inmensa reserva dos pobres-, senón
ó medo. Din: se gaña a esquerda voltarán os
secuestros; os salvadoreños en Estados Unidos non poderán
enviar remesas; a educación -así a presentan
contradicindo a realidade- será tan pobre como en Cuba. Do
medo e o terror que produciu o seu fundador e varios dos seus
predecesores nada din.
E para un crente dá dor
como a dereita mete a Deus na súa propaganda. É
hipócrita invocar a Deus como aval do éxito futuro. É
cínico que ese Deus non esixa facer examen de conciencia de
quince anos de goberno tan favorable para as minorías en
abundancia e tan perxudicial para as maiorías en penuria. E é
indignante -se gañan- ofrecer a Deus como o gran tesouro para
o país sen dicir unha palabra de como era Deus para Xesús.
E, por suposto, nada din de
tantos salvadoreños e salvadoreñas, con Monseñor
Romero á cabeza, que se semellaron a Xesús en vida e
vida
heroica das grandes maiorías deste mundo, do pobo crucificado
do que falaban Ellacuría e Romero. Ese pobo de África
que camiña coa casa ás costas (levan na cabeza todo o
que teñen) é un pobo santo.
O 11-M e o 11-D. Ó rematar esta carta aconteceu a
barbarie de Madrid. Quédanos lonxe, pero nos toca moi de
cerca. 200 mortos, xente sinxela traballadora, entre eles 13
latinoamericanos que se gañaban a vida lonxe dos seus países.
Como cando o das torres de Nova York, a solidariedade da xente foi
exemplar cos mortos e feridos. En protesta, once millóns de
españois se botaron á rúa nunespectáculo
impresionante de repulsa e de solidariedade. Despois estoupou o
escándalo político: do atentado responsabilizouse un
grupo islámico en venganza polo apoio vergonzante do goberno
español a Bush na guerra de Iraq, aínda cando o 90 por
cento dos españois estaban en contra da guerra. O goberno fixo
o posible por ocultalo, e noutro acto memorable moitos españois
saíron á rúa para protestar pola mentira. O
goberno perdeu as eleccións e os españois escribiron
una fermosa páxina de solidariedade cos que sofren e de
dignidade ante o poder.
Pero, aínda que a
urxencia das cousas o faga comprensible, todavía falta algo
importante que oxalá se faga realidade, sobre todo a nivel
europeo. En Europa, aínda que sexa dende a traxedia, din que
xa están á altura dos Estados Unidos. Alí, houbo
un 11-S, atentado nas torres de Nova York, e agora un 11-M, atentado
nos trens de Madrid. As dúas datas entraron na historia
universal, pero non así outras. ¿Que acontece co 11-S
de Chile, co asasinato de Allende e a masacre no palacio da Moneda,
trala que estaba Estados Unidos? E sobre todo ¿que acontece co
11-D? Ese día, o 11 de decembro de 1981, ó redor de mil
persoas foron asasinadas en El Mozote, divididas en tres grupos: os
homes foron encerrados na Igrexa, as mulleres nunha casa, e os nenos,
uns 170, cunha idade media de seis anos, noutra casa cercana á
das mulleres, de xeito que éstas podían “escoitar”
-algúns din “recoñecer”- o pranto dos seus
fillos cando lles daban morte. Todas e todos foron asasinados. Os
asasinos eran membros do batallón Atlacatl, adestrado polos
norteamericanos, e o mesmo que asasinou ós xesuítas, a
Julia Elba e Celina o 16 de novembro de 1989.
Pois ben, o mundo, tampouco o
mundo occidental democrático, reaccionou. A embaixada dos
Estados Unidos dixo non saber nada de mortos en El Mozote, e cando os
mortos foron inocultables, dixo que debera ter sido un enfrentamento.
Non houbo recoñecemento das víctimas e enterro digno, e
por suposto non houbo manifestacións en contra do terrorismo
do batallón Atlacatl, terrorismo de estado, nin puido habelas.
A televisión -perdónese a ironía- non mostrou
nada. E saír á rúa a protestar tivera
significado poñer en xogo a propia vida. As cousas cambiaron,
e anos despois si se recoñeceu a masacre. Os familiares
lembran os seus mortos -e celebran- tódolos anos. E fixeron un
sinxelo monumento con estas palabras: “Eles non morreron. Están
connosco, con vostedes e coa humanidade enteira”.
Se algún dos familiares e
amigos das víctimas do 11-M de Madrid le estas páxinas,
comprenderá que con elas nos facemos moi solidarios da súa
dor, porque en El Salvador vivímolo en carne viva. E
ofrecémoslles con moita humildade consolo, apoio e tamén
a esperanza do “eles non morreron”. E pedímoslles
con todo respeto que unan a súa dor á de tódalas
víctimas -máis alá das de Europa e as dos
Estados Unidos-, as víctimas de Colombia, de El Congo, de
Bangladesh...
Os políticos europeos
falan agora de repensar a “seguridade europea”. E é
comprensible. Pero Europa ten outra tarefa máis importante e
decisiva, para eles e para todos: repensarse non só dende a
súa seguridade ameazada, senón dende a solidariedade
coas víctimas de todo o mundo. Máis que unha Europa
unida, proclive ó eurocentrismo, é dicir, ó
egoísmo, o que se precisa é unha internacional de
tódalas víctimas, coa súa dor, e de tódolos
solidarios e solidarias, coa súa entrega. A internacional de
tódolos días 11- en calquera parte do mundo, sobre todo
nos lugares en que as víctimas -por fame e por balas- se
contan por millóns.
De novo, moita dor, moito
respecto e moito cariño ás víctimas de Madrid.
Non se trata de ir máis alá do 11-M, pois cada dor é
inintercambiable, pero si se pode ubicar na dor máis grande da
familia humana. E tamén na súa esperanza.
Monseñor, todas estas
cousas, políticas e humanas, ocorren en Coresma. É
tempo de deserto, lugar de tentación e de reflexión. E
tamén lugar do encontro silencioso con Deus. Ahí resoan
as súas palabras: “partirás o teu pan co que ten
fame”. E hoxe resoan tamén as túas palabras
políticas: “Un cristián que se solidariza coa
parte opresora, non é verdadeiro cristián”. “O
que marca para a nosa Igrexa os límites da dimensión
política da fe é precisamente o mundo dos pobres...
Segundo lles vaia a eles, ó pobo pobre, a Igrexa irá
apoiando dende a súa especificidade de Igrexa, un ou outro
proxecto político, apoiar o que beneficie ó pobre, así
como tamén denunciar todo o que sexa un mal para o pobo”.
ENTREVISTA A JON SOBRINO
-
¿O mercado é un deus?
-
Está claro que o mercado é un ídolo. Porque os
ídolos existen. Non son realidades de pobos primitivos, senón
realidades históricas que configuran unha sociedade, esixen un
culto, unha ortodoxia e producen víctimas.
-
¿Podemos vencelo?
-
Hai que vivir para vencelo. ¿Farémolo? Non o sei.
Porque esteC
-
Nesta mesma dinámica se podería colocar a Ignacio
Ellacuría e ós seus compañeiros? ¿Pódeselles
chamar mártires?
-
Sen dúbida. Mártir é aquel ou aquela que
fundamentalmente vive como Xesús, pasa pola vida como Xesús,
enfréntase ós victimarios como Xesús e, ó
final, danlle morte como a Xesús. Pero tamén hai outro
tipo de mártires: os pasivos, os santos inocentes. Deses hai
millóns: os indefensos e inocentes, os pobos crucificados, ós
que nin a humanidade nin as igrexas lles puxeron nome, a pesar de que
cargan durante a súa vida coa cruz e moitas veces morren
crucificados. Para eles non temos palabras. Non son venerables, nin
santos, nin beatos.
Había
entón e hai agora un super-macro-mega poder que está
configurando o mundo á súa imaxe e semellanza.
Pregúntome se lles doe ós demócratas o que fan
as grandes democracias formais, como os EEUU.
-
¿Está a sinalar ás democracias occidentais?
-
A todas elas. A EEUU e á propia Europa. ¿Europa
humaniza? Que produce moitos coches sabémolo, pero ¿humaniza?
A Europa o que máis lle interesa é o bo vivir. E iso
non se vai poñer en perigo por nada. O desenvolvemento non vai
acompañado de desenvolvemento humano. E neste mundo hai un
inmenso agravio comparativo entre Epulón, o ricacho que
banqueteaba sen parar, e Lázaro, o pobre que non podía
non alimentarse coas migallas que caían da súa mesa.
-
¿A Igrexa do mañá terá que recentrarse?
-
O problema da Igrexa non é só que se lle marche a
xente, senón que cada vez interesa menos. Creo, sen embargo,
con Karl Rahner, que no futuro o cristián será místico
ou non será. E místico non quere dicir pío senón
de fondas conviccións. E creo tamén con Casaldáliga
que o cristián será pobre ou solidario cos pobres ou
non será. O importante é introducir na Igrexa católica
un proceso conciliar, un modelo de ser onde haxa máis
concilio. Acabar coa concentración de poder, palabra e
disciplina no Vaticano que, estructuralmente, non é conciliar,
senón absolutista. Introducir na Igrexa a idea de que a
diócese é cousa de todos. E o mesmo a Igrexa universal.
Perder o medo a evaluar e comezar a pensar nos temas a abordar nun
próximo concilio: os laicos, a ordenación da muller, o
futuro da vida relixiosa... Perder o medo e deixar a Deus ser
Deusídolo
conta cuns recursos enormes e unha forza terrible. Pero xa Pablo
dicía que as loitas dos cristiáns son contra as
potestades e as dominacións deste mundo. A nosa esperanza é
que sexa vencible.
-
É a dinámica da levadura en masa.
-
Si, da levadura que non perde a memoria histórica. Que lembra
que boubo Pinochets e Videlas. Non perder a memoria dos victimarios
nin das víctimas. A enerxía que move a vida non é
só lembrar os horrores que houbo e a quen os executou, senón
tamén lembrar a bondade que houbo. Porque iso de recordar
contaxia. Aínda que só sexa en pequenos grupos. Iso non
é a gloria das multitudes na praza de San Pedro. Pero a xente
sinxela tamén celebra e alégrase de se reencontrar coa
súa memoria.
-
Bondade, memoria, levadura... ¿E a profecía?
¿Acabáronse os profetas latinoamericanos?
-
Profetas como Romero non hai moitos, pero si institucións
proféticas como a “Tutela legal” do arzobispado de
San Salvador ou a UCA. É a profecía da verdade. Antes,
ós profetas eran equiparados cos comunistas, co que había
razóns de máis para liquidalos. Agora, como non hai
comunistas, ós profetas se lles perdoa máis e xa non
son un perigo grave. Quizáis por iso hoxe son poucos os
profetas.
-
¿Monseñor Romero era santo, ademáis de profeta?
-
¿Qué diaños é iso de ser santo? Romero
pareceuse moitísimo a Xesús de Nazaret en vida. Foi un
profeta ata o final, que sufriu tamén o seu viaxe a Xerusalén
e, ó final, con naturalidade dolorosa, aceptou a morte do
Nazareno. Evidentemente é santo e resucitará no pobo.
Sen dúbida. Outra cousa é que a Igrexa teña
normativizado a santidade. Canonizar significa normativizar a que
persoas se lles pode dar o título de santos como cristiáns
ilustres. ¿Cúmpleo Romero? Que cumpliu coa realidade é
máis que evidente. Claro que é santo porque cumpliu
tódolos cánones e as normas de Deus, aínda que ó
parecer, todavía non cumpliu as normas da Igrexa... En
calquera caso, é chamativo e doloroso que con tanta xente que
morreu en América Latina como Xesús de Nazaret todavía
non teñan beatificado ou canonizado a ninguén. De
tódolos xeitos, eu son máis partidario da santidade
primordial. É a dos millóns de persoas que o que fan é
vivir e facer posible que a xente viva. É a santidade das nais
de familia.
.