nº 75 novembro-decembro 07

MÁIS DA METADE D@S CENTROAMERICAN@S VIVEN NA MISERIA

Máis da metade dos 40 millóns de habitantes de Centroamérica viven en condicións de pobreza e sofren algún tipo de exclusión ou marxinación social, segundo revelan datos de organismos internacionais. A rexión presenta casos como o de Costa Rica, cun dos mellores índices de desenvolvemento humano de Latinoamérica, pero, tamén, como os de Honduras, Guatemala ou Nicaragua, tres dos países máis pobres do hemisferio americano, como se desprende de estatísticas oficiais e de organismos dependentes da ONU. Ademais da pobreza, a violencia protagoniza a vida cotiá en países como Guatemala e El Salvador, onde morren asasinadas unha media de 16 e 10 persoas ao día respectivamente. De acordo a diferentes organismos da ONU, Centroamérica é a rexión onde existe a maior desigualdade social do planeta.

En Guatemala, o país máis poboado da rexión, con case 13 millóns de habitantes, e a economía centroamericana máis forte cun Produto Interior Bruto per cápita de 2,535 $, case 7 millóns de persoas son pobres e 2 millóns viven en extrema pobreza. Con máis dun millón de nenos que sofren algún grao de desnutrición e unha taxa de analfabetismo do 24%, o sector que máis sofre a exclusión social é o dos indíxenas, que representan case a metade da poboación do país. O 58% dos pobres son indíxenas, e dos que viven na extrema pobreza o 72% pertencen a ese mesmo grupo, integrado por 23 etnias maias, realidade que recoñece o Goberno guatemalteco nos seus informes oficiais.

Nicaragua, cunha poboación de algo máis de 5 millóns de habitantes e un PIB per cápita de 955 $ ten algúns dos indicadores sociais peores de Latinoamérica, cun 61% de pobres, dos cales o 15% sofre condicións de extrema pobreza, admite o goberno de Managua. A taxa de analfabetismo afecta a un 33% dos cidadáns e preto de medio millón de nenos non asisten á escola. Segundo os últimos datos da Organización das Nacións Unidas para a Agricultura e Alimentación (FAO), case 1.4 millóns de nicaraguanos, o 27% da poboación, padece desnutrición, o que constitúe o nivel máis alto de Centroamérica.

O Salvador, con 5,7 millóns de habitantes e un PIB per cápita de 2,469 $, o 30.73% da poboación vive na pobreza, 9.55% en pobreza relativa e 21.18% en pobreza extrema. A taxa de analfabetismo é do 6% entre os mozos de 15 a 24 anos e dun 16% para os adultos entre 25 e 59 anos.

En Honduras, cun PIB per cápita de 1.138 $, a pobreza afecta ao 63% dos seus pouco máis de 7 millóns de habitantes. O sector máis marxinado ou excluído da poboación é o dos indíxenas, representados nunhas oito etnias, das que algunhas, como os tawahka, tolupanes e pech, están en perigo de extinción. A taxa oficial de analfabetismo oscila entre o 20 e 24% e afecta principalmente a poboacións rurais, onde o índice supera o 80%.

Costa Rica é de lonxe o país máis desenvolvido socialmente da rexión, cuns índices que o sitúan nos primeiros lugares de toda Latinoamérica. Con algo máis de 4 millóns de habitantes e un PIB per cápita de 4,634 $, o índice de pobreza é algo menor ao 20%, do que un 5% é de pobreza extrema, e a taxa de analfabetismo é do 4%.

Segundo o último informe mundial sobre Desenvolvemento Humano do PNUD, Costa Rica ocupa a cuarta mellor posición en Latinoamérica, tras Arxentina, Chile e Uruguai. Panamá é o país menos poboado de Centroamérica, logo de Belice, con 3,228,000 habitantes, un PIB per cápita de 4,796 $, un crecemento económico do 8%, ademais dunha fonte de ingresos como a da canle interoceánica que deixa anualmente máis de 1,500 millóns de dólares. Eses datos convérteno no país da rexión máis próspero en teoría, pero na realidade con maior desigualdade social ou desequilibrio na repartición da súa riqueza, cun 40 % da poboación en condicións de pobreza, segundo o PNUD, e un salario mensual medio duns 400 $. A taxa de analfabetismo é do 7% entre a poboación maior de 15 anos.

SENTENCIA DO TRIBUNAL CONSTITUCIONAL SOBRE A LEI DE ESTRANXERÍA

As organizacións “Red Acoge” e “Andalucía Acoge” veñen de mostrar a súa alegría pola sentenza feita pública polo Tribunal Constitucional que anula varios artigos da Lei de Estranxería (8/2000) aprobada baixo o mandato do Partido Popular no ano 2000, artigos que limitaban dereitos fundamentais a persoas indocumentadas como os de reunión, asociación, sindicación, xustiza gratuíta e acceso ao ensino non obrigatorio. Segundo as informacións emitidas polos medios de comunicación, o tribunal considera inconstitucionais tres artigos da lei: o artigo 7.1, referido ao dereito de reunión, o artigo 8, ao dereito de asociación, e o 11.1, ao de sindicación. Así mesmo, declara "inconstitucional e nula" a inclusión do termo "residentes" noutros dous artigos da Lei de Estranxería, o 9.3 e o 22.2, sobre o dereito á educación non obrigatoria e á asistencia xurídica gratuíta, respectivamente.

Para ambas organizacións, o fallo supón un avance indiscutible no recoñecemento de dereitos ás persoas indocumentadas e, xa que logo, un logro na equiparación co resto dos cidadáns, o que sen dúbida significa un decidido paso cara á integración en España. As federacións de asociacións reclaman que, dado que con frecuencia as lexislacións españolas en materia de estranxería son matizadas polos tribunais, os textos xurídicos deberían garantir o respecto aos dereitos fundamentais contidos na Constitución ou a carta de dereitos de Nacións Unidas. Doutra banda, advirte ao lexislador de que é a terceira ocasión na que recibe un pao xudicial do TC (Lei de Estranxeiría de 1985 e Lei de Xustiza Gratuíta) e de que “non se pode facer política migratoria cos dereitos fundamentais, que teñen que ser respectados sempre”. De cara á reforma que haberá de facer da lei, as entidades fan un chamamento a que se teñan en conta as propostas e o traballo serio das organizacións sociais que traballan ao redor da inmigración, ao estilo do modelo empregado para a elaboración da lei 4/2000. As organizacións recordan que no ano 2001, “Andalucía Acoge” e “Red Acoge”, en coordinación coa “Plataforma para a Convivencia”, redactaron un informe sobre a inconstitucionalidade da Lei de Estranxeiría hoxe cuestionada, que se fixo chegar a tódolos partidos políticos, comunidades autónomas e organismos que tiñan a potestade de interpor un recurso ante o Tribunal Constitucional.

FREI BETTO: TOD@S @S NEN@S

Todos os nenos queren a paz no mundo, pero non todos son educados libres da óptica da discriminación, do prexuízo, en condicións de aceptar, como dotados de igual dignidade, a brancos, negros, amarelos e indíxenas.

A todos os nenos gústalles falar con Deus, pero non todos aprenden que Deus ama, sen distinción, a musulmáns, xudeus, cristiáns, adeptos ao candomblé, seguidores de Arnaz, e ata ao que non cre.

Todos os nenos necesitan xogar, pero non todos os pais están en condicións de evitar que se encamiñen pola senda do traballo precoz, da mendicidade, da explotación sexual, dos camiños do crime.

A todos os nenos entusiásmalles perder tempo cos seus amigos e amigas, pero algúns se converten en adultos antes de tempo, debido á sobrecargada axenda imposta pola familia, con clases desde ballet a natación, de música e idiomas, sen poder meterse nunca no barro. Ou, empobrecidos, son obrigados a loitar desde moi pronto pola supervivencia.

Todos os nenos están dotados dunha inconmensurable fantasía, pero moitos non teñen soños propios porque delegaron na TV o dereito de imaxinar por eles; dese modo crecen saturados de informacións que non procesan, vulnerables no seu código de valores e confundidos en canto aos principios éticos que deben abrazarse.

Todos os nenos son xenerosos, pero non sempre teñen quen lle ensine a compartir o que acumulan nos armarios, na despensa e no corazón.

Todos os nenos necesitan moito amor, pero non todos coñecen a alguén que preste atención ao que din e fan, pasee con eles os fins de semana, evite cambiar o agarimo oculto por agasallos e promesas.

A todos os nenos gústanlles os doces, pero non todos son educados para apreciar as froitas e verduras, evitando desde moi mozos encher a boca do que lles falta no corazón.

A todos os nenos encántalles escoitar historias, pero non todos coñecen a alguén que se preocupe por contarlles o mundo de caperucita ou a lerlles os textos sacros.

Todos os nenos imitan aos adultos que admiran, pero non todos aprenden a coñecer a Xesús e a Francisco de Asís, a Gandhi e ao Che Guevara, e crecen cativados co exterminador do pasado, do presente e do futuro.

Todos os nenos están sedentos de alegría, pero como esperar que sorrían se os adultos discuten ante eles ou manifestan o seu racismo, o seu odio ou o seu afán por gañar diñeiro e bens?

Todos os nenos descoñecen a morte como ameaza real, e ningún deles proponse matar a un semellante, fabricar ou comercializar armas, bombardear poblacións civís; se un neno rouba, se droga ou mata é porque o mundo dos adultos o condenou a ser o reverso de si mesmo.

A todos os nenos encántalles soñar, pero se non atopan polo camiño a alguén que infle os seus soños, cal un globo que voa rumbo á utopía, corren o perigo de buscar na química das drogas o que lles falta en autoestima.

Todos os nenos están convencidos de que, entregado nas súas mans, o mundo sería moito mellor, pois ningún deles soporta ver ao seu semellante con fame, na miseria ou víctima de guerras.

Todos nós deberiamos cultivar en diante a criatura que fomos un día.

JON SOBRINO: CARTA A IGNACIO ELLACURÍA

“Un empurrón de humanización”

Querido Ellacu: Varias cousas ocorreron este ano, que me recordan cando vostedes estaban aquí. Falareite de dúas delas, que axudarán nestes días de aniversario.

En 1979 foi Puebla e este ano foi Aparecida. Resultou mellor do que se esperaba, e non pechou portas. Queda por ver se nós pasamos de longo, sen entrar no edificio, ou se, con lucidez e compromiso, as abrimos de par en par. Boa falta fará para sacar adiante esta nosa Igrexa, no medio da civilización da riqueza imperante que afoga o espírito. O tema elixido foi bo: ser seguidores de Xesús coa misión de anunciar ao Deus bo e transformar este mundo inxusto e mentireiro nun mundo de xustiza e verdade. É a segunda semana dos Exercicios de san Ignacio, da que tanto nos falaches. E aínda que sempre asustan os custos, o seguimento e traballar polo reino de Deus sempre xeran ilusión, que non abunda. O manoseo final do documento foi unha verdadeira mágoa. Nalgunha curia, sen o coñecemento dos bispos que o aprobaron, retocouse o texto, sobre todo cando fala das comunidades de base. Ben dicías ti que o máis importante destas é que son de base. Pero, por esa mesma razón, son tamén o máis conflictivo. Vese que aínda non sabemos que facer coa base, cando os pobres xúntanse para vivir, traballar e crer, para liberarse e liberar. A democracia non é o forte da Igrexa, dirase. Pero deberiamos esmerarnos na transparencia do evanxeo e na humildade para recoñecer erros. E tampouco apareceu no documento, debidamente historiada, no que ti insistías, a terceira semana dos Exercicios, a paixón e morte de Xesús. O conflicto obxectivo cos poderosos, non unha abstracta dispoñibilidade, é o que o levou á cruz. Ignoralo ten graves consecuencias, pois permite pensar que hoxe podemos levar a cabo a misión sen graves conflictos. Volve aparecer o difícil que é tomar a Xesús en serio. Penso que o máis difícil de aceptar de Xesucristo é Xesús, deste a súa vida terrea, e desta a súa cruz a mans de poderosos. E se non recordo mal, xa en 1978 criticaches a cristoloxía do documento de consulta de Puebla. Ofrecía unha lectura “gravemente defectuosa e pobre” de Xesús de Nazaret. E coa cruz de Xesús, desaparece tamén a centralidade dos mártires do noso tempo que morreron coma el. Aparecida pasa ante eles no bico dos pés, e non se envorca cara a eles con gratitude e co compromiso de seguir as súas pegadas. Dá a impresión de que na Igrexa tampouco sabemos que facer con eles. Un ejemplo: escribíronse moitos folios sobre Monseñor, a súa ortodoxia e a súa ortopraxis; discútese se é confesor ou mártir e -se é mártir- se o foi in odium fidei ou in odium iustitiae; e cando parece que Monseñor pasou todas as probas, nas altas esferas dise que non é o momento oportuno para canonizar a Monseñor, pois pode ser manipulado. Nestas estamos, Ellacu. Que facer cos mártires non é cousa de pouca sonada. Oxalá vostedes, os mártires, entren polas portas que Aparecida deixou abertas para moitas cousas boas. E nos osixenen.

Neste contexto paso a falarte, Ellacu, do que me animou a escribirte este ano: o Pai Arrupe. A ocasión é clara: o 14 de novembro cumpriría cen anos. Pero hai outra razón máis profunda e ten que ver con vostedes os mártires. Acaban de publicar sobre el un libro de máis de mil páxinas, e ao final os editores sorpréndennos con algo inesperado, pero moi lúcido: un apéndice dos xesuítas asasinados por “a loita da fe e a xustiza” desde o xeneralato do Pai Arrupe. En total, 49 xesuítas no terceiro mundo. Por suposto aparecen vostedes, os mártires da UCA, co Pai Carlos Pérez Alonso -do cal pouco adoitamos falar-, xesuíta “desaparecido” en Guatemala en 1981 polos tenebrosos militares daquel país. E o Pai Rutilio Grande. E antes dos nomes, estas palabras do Pai Arrupe: “Estes son os xesuítas que necesita hoxe o mundo e a Igrexa. Homes movidos polo amor de Cristo, que sirvan aos seus irmáns sen distinción de raza ou de clase. Homes que saiban identificarse cos que sofren e vivir con eles ata dar a vida na súa axuda. Homes valentes que saiban defender os dereitos humanos ata o sacrificio da vida, se fose necesario”. Son palabras que escribiu sete días despois do martirio do Pai Grande. O Pai Arrupe si soubo, pois, que facer cos mártires. Sen rutina, con agradecemento, con gozo. Neses mártires viu a gloria da Compañía. Neles, e en tantos outros como eles, sentiu a presenza de Deus no noso mundo.

Este 14 de novembro moitos recordarán, con admiración e con agarimo, a este home universal, vasco universal, dirán no seu natal Bilbao. E non teño ningunha dúbida diso. Pero antes que home universal foi home de raíces. Durante o seu xeneralato, que é cando mellor o coñecemos, dúas foron esas raíces: Deus e os pobres. Algo parecido dixeches de Monseñor Romero. Baseaba a súa esperanza sobre dous alicerces: Deus e o pobo salvadoreño. E don Pedro Casaldáliga acaba de dicir, en linguaxe provocativo, que “todo é absoluto menos Deus e o fame”. Xa falaremos desa raíz última que foi Deus, pero empezamos polos pobres. Ti escribiches que, en definitiva, foi na periferia, en Xapón durante 27 anos, e nas súas correrías polo mundo para visitar aos xesuítas, onde se atopou coa universalidade máis verdadeira: a da pobreza, e a que reclama a reacción máis profunda: a compaixón. De feito, a súa primeira viaxe logo de ser elixido xeneral foi á India e a África. É importante recalcalo, non como ironía, senón como realidade fundamental que en Roma, pero non desde Roma, nun mundo en que se move o poder, pero non desde o poder que se move nese mundo, viu a realidade máis real: un mundo sufrinte. A luz para ver e a savia para levar froito viñan da periferia -como dis nun breve artigo que deixaches anónimo. A periferia converteuse no seu mundo, o mundo dos 49 xesuítas que recordei. Desde esa parcialidade impulsou de forma pioneira a inculturación, comprensible polos seus anos en Xapón. Alí entendeu que un xesuíta non pode des-culturizar, e así des-humanizar, traballar para que a periferia se pareza ao centro, senón que debe inculturar o evanxeo, e estar aberto a deixarse evangelizar polo bo “do outro”. A nós en Centroamérica, e a ti moi especialmente, con César Xerez, tocoute enfrontarte con outra forma de periferia: a pobreza e a miseria, froito da inxustiza. E tamén, moi pronto lle tocou facelo a Arrupe. E arremeteu coa tarefa na Congregación Xeral 32. A conveniencia de convocar a congregación foi controvertida, aínda entre os que o apoiaban, pois parecía que non se daban as mellores condicións. Din os historiadores que, dadas as tensións co Vaticano, a congregación de procuradores mostrouse contraria á convocatoria, 91 votos en contra e 9 a favor. Pero poucos días despois, o 25 de outubro, o Pai Arrupe, cunha carta aberta a toda a Compañía, ademais de comunicar o resultado da votación, anunciaba, como decisión súa propia, que convocaba a Congregación Xeral 32. E engadiu que era “a decisión máis importante de todo a súa xeneralato”. Ao meu modo de ver, non lle faltaba razón. Foi para el o modo de facer central a periferia. Baixo o seu guía e alento a congregación fíxose a pregunta máis radical que os xesuítas se fixeron en moito tempo: “que significa hoxe ser compañeiro de Xesús?”. E a resposta foi inaudita: “comprometerse baixo o estandarte da cruz na loita crucial do noso tempo: a loita pola fe e a loita pola xustiza que a mesma fe esixe”. A Compañía puxo mans á obra, con diversos ritmos, e con maior ou menor intensidade, pero botou a andar por un camiño novo. Para Arrupe foi causa de alegría ver nacer unha Compañía máis parecida a Xesús de Nazaret. Foi tamén fonte de desgustos dentro da Compañía e de conflictos fóra dela, cos poderes deste mundo e do Vaticano. Nunca claudicou.

Pódese discutir sobre cal foi o achegue específico de Arrupe á “fe e xustiza”. Os seus documentos e cartas foron iluminadoras. Pero o importante é a raíz de onde crecía todo: escoitar o clamor dos oprimidos e reaccionar con toda a súa persoa -e a súa ilusión era reaccionar con todo o peso da universal Compañía. Poucos, coa excepción dos bispos lascasianos, o fixeran antes, con radicalidade, na Igrexa e na Compañía. Por iso, sendo importantes as súas directrices de goberno, estou de acordo contigo, Ellacu, en que o seu achegue máis específico foi mover á Compañía indo el diante, que iso é ser líder, contaxiar convicción, compromiso e esperanza, aceptando conflictos e non rehuíndo riscos. E todo iso, con liberdade creadora, non como quen segue, de mala gana, unha doutrina xa constituída, lei en definitiva, senón como quen se deixa levar pola forza do Espírito de Deus, e sempre “postos os ollos fixos en Xesús”, como di a Carta aos Hebreos. Arrupe veu dicir: “non separemos o que Deus uniu desde o principio e o que a Igrexa e a Compañía separamos ao longo da historia: a fe e a xustiza”. Niso foille a saúde e o tempo, e en definitiva a vida.

Nos primeiros anos do seu xeneralato, na provincia centroamericana iso vivímolo en tensión con Roma. E ti, Ellacu, recordas moi ben as crises. Aínda antes da CG 32, no Salvador, os xesuítas intentaran o camiño de “a fe e a xustiza”. Respirábase ilusión e ganas de traballar. E xurdiron conflictos antes impensables. No seminario non caeron ben “as novidades de Medellín”, e deixamos a súa dirección. No Externado demandáronnos xudicialmente por “ensinar marxismo” e por “pór aos fillos en contra dos seus pais”. En Aguilares, Rutilio Grande denunciaba aos opresores, “irmáns caíns” chamábaos, e defendía aos campesiños -en 1977 asasinárono, e aos seus compañeiros xesuítas apresáronos e botaron do país. A UCA denunciou o fraude electoral do 72, a opresión da oligarquía e do exército, e a estructura inxusta do país. En 1976 explotou a primeira de vintecinco bombas no campus. Todo iso era a “fe e xustiza”. Na tarefa os xesuítas puxeron ánimo e lucidez evanxélica, pero con limitacións, esaxeracións e erros, como ben recordas. Pero ante a novidade do que sucedía na provincia, en Roma, ao principio non ben informado e penso que non ben asesorado, Arrupe quixo frear a nova dirección que tomaban os xesuítas. Aínda que penso que con honradez fundamental de parte e parte, as relacións foron tensas. Despois deuse un cambio extraordinario, como ben contas ti, sen ocultar logros nin conflictos no teu artigo “Pedro Arrupe, renovador da vida religiosa”. En 1976 Arrupe e os xesuítas centroamericanos démonos un abrazo gozoso. E tamén insistes niso, ti, que non eras nada dado ao melifluo. Por coincidencia, estaba eu na curia de Roma, e contáronme que Arrupe, nunha carta que tiña que escribir aos xesuítas centroamericanos, quería “pedir perdón” polos anos de conflictos. Os seus conselleiros disuadírono, pero, se non na linguaxe, o Pai Arrupe mantivo a mensaxe. Sentía moito que “as miñas limitacións” colaboren aos “malentendidos”. E non puido ocultar o gozo da reconciliación. Recordo, Ellacu, que a ti tamén te produciu gran gozo. Recoñecías as esaxeracións e algúns erros naqueles anos setenta, pero tamén os pasos para mellorar e cambiar. Aquela carta do Pai Arrupe de 1976 está agora escondida nos arquivos dalgunha curia, pero segue sendo un testemuño excepcional da firmeza, a honradez, a fraternidade e a humildade do Pai Arrupe. Por iso recórdoo agora, trinta anos despois. De persoas así seguimos vivindo. E coa esperanza de que algo se nos contaxiou.

As cousas seguiron o seu curso. En 1977 en Aguilares foi asasinado o Pai Rutilio Grande. No mes de xuño os xesuítas fomos ameazados de morte, e as rúas enchéronse de panfletos: “Faga patria, mate un cura”. E o Pai Arrupe achegouse para sempre aos xesuítas e ao pobo salvadoreño. As ameazas non o asustaron. “Non saian. Sigan nos seus postos”, viu dicir. El mesmo quixo vir visitarnos, pero os asistentes non llo permitiron polos riscos que iso supuña. E polo que coñezo, sempre actuou así en todo o terceiro mundo. “Non traballaremos na promoción da xustiza sen que paguemos un prezo”, dixeron os xesuítas na CG 32. A persecución non o arredou en absoluto. E penso que ver unha Compañía mesturada cos pobres do mundo, que agora tiña mártires pola xustiza, que se parecían un pouco máis a Xesús, encheuno de inmensa alegría. Así vin e así pintas ti, Ellacu, ao Pai Arrupe. Con xente así avanzamos en humanización.

Pero aínda hai que dicir outra cousa do Pai Arrupe, a máis profunda: Deus. Polo que toca a xustiza, a plenitude de Deus outorgaba alento á loita, ao enfrontarse cun conxunto de realidades, problemas, incógnitas, riscos, conflictos, e tamén esperanzas, utopías, alegrías. Para manterse fieis nesa loita pola xustiza axuda, valla a simpleza, manterse fieis ao misterio de Deus. Para o Pai Arrupe nada nos pode separar del e, por iso, nada nos pode separar do humilde camiñar con El nin da práctica da xustiza, como di Miqueas. A xustiza, forma da compaixón e da misericordia, amor ás víctimas, expresa o máis fondo da realidade de Deus. Con esa fe en Deus Arrupe animaba a unha loita crucial de calidade e promovía unha xustiza de calidade. Esa calidade especial é o que se atopa en xente de fe, como en Monseñor. Da profundidade subxectiva desa fe nada podo dicir argumentativamente. Creo que o Pai Arrupe púxose sempre ante un Deus sempre maior e sempre novo, e deixoulle ser Deus. Pero a súa vida, máis que as súas palabras, algo deixaba asomar da ultimidade desa fe. O Pai Arrupe amou á Compañía, pero nunca a absolutizou. Chegou a pór en perigo o seu anterior prestixio e boa fama dentro da Igrexa -e nalgúns momentos case ata a súa existencia- pola opción por “a fe e a xustiza”. E diso era consciente. o seu tempo, déronse terribles divisións internas, intentos, ata aplaudidos por algúns bispos, de fundar unha Compañía paralela. O número de xesuítas descendeu nuns 8000, porque a Compañía abandonaba o seu pechado mundo anterior e encarnábase no mundo da inxustiza e da increenza o que non é nada doado. A Compañía perdeu antigos amigos e benfeitores, e gañouse poderosos inimigos, que a atacaron e perseguiron ata o asasinato. E tivo serias dificultades cos tres papas da época de Arrupe, Pablo VI, ao final do seu pontificado, Juan Pablo I e Juan Pablo II, que non entendían e criticaban ata a nova opción. En 1981 chegou a intervención papal, feito insólito na historia da Compañía. E no persoal, o Pai Arrupe tivo que pasar -quizais ese fose o seu maior sufrimento- pola incomprensión do Vaticano cara á súa propia persoa, el tan fiel ao Papa. Pero con toda naturalidade deixou a Deus ser Deus. A súa fe non foi en absoluto inxenua. Foi fe á intemperie. E polo que toca a nós, os xesuítas, non creo que o asustara o marxismo, senón non pór a Deus no centro da nosa vida e misión, aínda no medio das máis duras probas. Iso é o que quería para todos. Chegou a escribir: “Tan preto de nós non estivera o Señor, seica nunca, xa que nunca habiamos estado tan inseguros”. Non antepuxo nada á vontade de Deus. Non puxo o seu corazón con ultimidade en nada que non fose Deus.

Un recordo final. Nunha das conversacións do ano 1976, o Pai Arrupe preguntoume se non me importaba que el me lese unha poesía que escribira a Xesucristo o día do Corpus. Quedeime impactado e en silencio. Despois díxenlle que si, por suposto. Non recordo o que dicía naquela poesía. O que si recordo ata o día de hoxe é o que sentín por dentro: “este home ama de verdade a Jesucristo”. Iso é o que nos quería comunicar por encima de calquera outra cousa: o sensus Christi.

Ellacu, remato. Ben recordo aqueles tempos. A fe tiña sabor a esta terra, e a xustiza recibía unha calidade especial do alto. Foi o don de toda unha xeración, algunhas persoas máis coñecidas, outras menos. Ao buscar parangón co Pai Arrupe, mencionaches a “outra ilustre testemuña”, “outro mártir, Monseñor Oscar Arnulfo Romero, tan amigo do pai Arrupe e tan consolado por este nas súas difíciles viaxes a Roma”. Destes homes, e de mulleres que ti coñeciches, Rufina, María Julia e María Eugenia, que este ano se reuniron con vostedes, necesitamos hoxe para humanizar este mundo noso. Con eles e elas sacaremos adiante Aparecida. O que esperamos de vostedes, e estes días especialmente do Pai Arrupe, é un empurrón en humanización.